ادله وجوب تعزیر

---

ادله وجوب تعزیر از مباحث فقهی و حقوقی مربوط به حقوق جزاء و درباره ادله‌ای است که اجرای تعزیر را بر حاکم شرع واجب می‌کند. فقهای اسلام به اتفاق تعزیر را در ارتکاب گناهان و ترک واجبات در مواردی که حد شرعی برای آن مشخص نشده، واجب می‌دانند. علاوه بر اجماع تمام فقهای اسلام، چند دلیل دیگر می‌توان بر این مطلب اقامه کرد؛ از جمله می‌توان به ادلّه وجوب امر به معروف و نهی از منکر، روایات عامه و استقراء نصوص خاص اشاره نمود.

۱ - ادلّه وجوب امر به معروف و نهی از منکر

---

می‌دانیم که امر به معروف و نهی از منکر طبق ادلّه اربعه (منظور از «دلیل‌های چهارگانه» در مباحث فقهی، قرآن مجید، روایات، اجماع فقها و دلیل عقل است.) واجب است؛ بلکه هر مقدار پویاتر و عملی‌تر گردد، جامعه از بالندگی و رشد بیشتری برخوردار خواهد شد. البتّه این دو فریضۀ بزرگ الهی مراتب گوناگونی دارد، که برخی از آن مراتب عمومیّت ندارد، و اجرای آن تنها در اختیار حاکم شرع است، و آن، اموری است که مربوط به مجازات‌های بدنی اعمّ از شلّاق و تازیانه و در بعضی موارد قتل، می‌شود. بنابراین، امر به معروف و نهی از منکر گسترۀ وسیعی دارد که شامل تعزیرات نیز می‌گردد. به عبارت دیگر، تعزیرات از زیر مجموعه‌های این دو فریضۀ مهمّ اسلامی به شمار می‌رود.

۱.۱ - مراحل امر به معروف و نهی از منکر

امر به نیکی‌ها (معروف) و نهی از زشتی‌ها (منکر) سه مرحله، و به اعتباری چهار مرحله دارد:

۱.۱.۱ - مرحلۀ درونی و انکار باطنی

این مرحله به دو شکل تفسیر شده است:
نخست این که از دیدن کارهای خلاف، یا ترک کارهای خوب، قلبا ناراحت و متاثّر شود، و این تالّم و ناراحتی در چهره و حرکاتش ظاهر و آشکار گردد. این برداشت از صاحب جواهر است.
دیگر این که صرف ناراحتی درونی کافی است، هر چند بروز و ظهوری نداشته باشد، و به تعبیر دیگر، همین که قلبا از تحقّق واجبات الهی، و ترک گناهان خوش‌حال، و با ملاحظۀ ترک واجبات پروردگار و انجام گناهان ناراحت و متاثّر شود، به این مرحله از امر به معروف و نهی از منکر عمل کرده است.
ما تفسیر اوّل را بر می‌گزینیم، و آن را صحیح می‌دانیم؛ زیرا تفسیر دوم نوعی حبّ و بغض و تولّی و تبرّی محسوب می‌شود، و «امر» و «نهی» به آن گفته نمی‌شود.

۱.۱.۲ - مرحلۀ برونی و اعتراض گفتاری

در این مرحله آثار تنفّر انسان از انجام یک کار زشت، یا ترک یک کار زیبا و واجب، از چهره و حرکات فراتر رفته، و بر زبان نیز جاری می‌گردد. به تعبیر دیگر، در این مرحله مبارزۀ منفی تبدیل به مبارزۀ مثبت می‌شود، و به عبارت سوم، به تذکّر غیر مستقیم کرداری قناعت نمی‌شود، و وارد مرحلۀ یادآوری گفتاری مستقیم می‌شویم.
این دو مرحله بر تمام مردم واجب است، و اجرای آن اختصاص به حاکم شرع ندارد. یعنی هم دولت اسلامی باید در این دو مرحله تمام سعی و تلاش خویش را به کار گیرد، و هم بر تک تک افراد جامعه لازم است در مواجهۀ با منکرات، به دو شکل بالا از خود عکس العمل نشان دهند، و بی‌شک اگر هر دو گروه، بخوبی به وظیفۀ خویش در این دو مرحله عمل کنند، در غالب موارد نوبتی به مرحلۀ سوم نمی‌رسد.
آیۀ شریفه ۱۱۰ سوره آل عمران، که تمام امّت اسلامی و جامعۀ مسلمانان را مخاطب قرار داده، ناظر به همین دو مرحله است. توجّه کنید:
«کُنْتُمْ خَیْرَ اُمَّةٍ اُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ»؛ شما بهترین امّتی بودید که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اند؛ (چه این که) امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید، و به خدا ایمان دارید.»

۱.۱.۳ - مرحلۀ عملی و فعلی

این مرحله خود بر دو قسم است: نخست اقدام فیزیکی و تنبیه بدنی، که به حدّ جراحت یا قتل نرسد. دیگر، ضرب و تنبیه بدنی، که منتهی به جراحت یا مرگ گردد.
مشهور بین فقهای ما این است که قسم اوّل از مرحلۀ سوم، همانند دو مرحلۀ سابق، وظیفۀ عموم مردم است، ولی تا زمانی که مراحل پائین‌تر جوابگوست، لازم است از اقدام به مراحل بالاتر خودداری شود. ولی چنانچه مرحلۀ اوّل و دوم انجام شد و نتیجه‌ای نداد، مؤمنان و مخاطبان آیۀ فوق حق دارند قسم اوّل مرحلۀ سوم را نیز اجرا کنند.
و امّا در مورد قسم دوم از مرحلۀ سوم (ضربی که منتهی به جراحت یا مرگ می‌گردد) دو نظریّه وجود دارد:
اوّل: این مرحله مخصوص حاکم شرع است؛ همان گونه که شیخ طوسی در بعضی از تالیفاتش، و فخر المحقّقین، و شهید اوّل، و فاضل مقداد، و محقّق ثانی این نظریّه را انتخاب کرده‌اند. شهید ثانی در مسالک آن را اشهر، و محقّق اردبیلی آن را مشهور نامیده، و صاحب جواهر نیز آن را برگزیده است.
دوّم: این مرحله نیز همانند مراحل گذشته وظیفۀ همه مردم است. سیّد مرتضی و شیخ طوسی در بعضی دیگر از تالیفاتش، و علّامۀ حلّی و ابن سعید و برخی دیگر از فقها پذیرای این نظریّه شده‌اند.
ولی به نظر ما مرحلۀ سوم در هر دو شاخه‌اش وظیفۀ حکومت اسلامی است، و عامّۀ مردم نباید در آن دخالت کنند. به دو دلیل: نخست این که، اگر اجازۀ دخالت به همۀ مؤمنان داده شود، هرج و مرج وسیع و گسترده‌ای جامعه را فرا می‌گیرد، و نظم جامعه مخصوصا در عصر و زمان ما بر هم می‌ریزد.
و دیگر این که، اینگونه امور از قدیم تا به امروز در سراسر جهان از وظایف حکومت‌ها شمرده شده، و می‌شود. بنابراین سیره عقلا قبل از اسلام و پس از آن، بر سپردن این مرحله به حکومت بوده، و قانونگذار اسلام نیز مهر تایید بر آن زده است؛ آنجا که می‌فرماید:
وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ اُمَّةٌ یَدْعُونَ اِلَی الْخَیْرِ وَ یَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف کنند، و آنها همان رستگارانند.؛»
از دیدگاه شیخ طوسی، منظور از مرحلۀ فعلی، اقدام عملی نسبت به شخصی که «معروف» را ترک می‌کند، یا «منکر» را انجام می‌دهد نیست؛ بلکه «آمر به معروف» و «ناهی از منکر» نسبت به خودش اقدام عملی انجام دهد. یعنی جان و روح خویش را آراسته به معروف نماید، و از منکر پاک کند، و در نتیجه اسوه و الگوی عملی برای دیگران، مخصوصا تارکان معروف و آلودگان به منکر گردد. همان‌گونه که حدیث کوتاه، امّا بلند «کونوا دعاة للنّاس بغیر السنتکم؛ با کردارتان مردم را به کارهای نیک دعوت کنید.» دلالت بر این مطلب دارد.
نتیجه این که، مرحلۀ اوّل و دوم امر به معروف و نهی از منکر وظیفۀ همۀ مردم، امّا مرحلۀ سوم که در حقیقت مرحلۀ تعزیراتی است، وظیفۀ حاکم شرع است. بنابراین ادلّۀ امر به معروف و نهی از منکر شامل تعزیرات نیز می‌گردد، و به همان دلیل که این دو فریضۀ بزرگ واجب است، تعزیرات نیز لازم می‌باشد.

۱.۲ - تعزیر ضامن اجرای قوانین

قانون نیازمند ضمانت اجرایی قوی و مستحکمی است، وگرنه توصیه‌ای اخلاقی بیش نخواهد بود.
توضیح این که: هرگاه قانونگذار قانونی وضع کند، ولی برای متخلّفان از آن مجازاتی در نظر نگیرد، نمی‌توان آن را قانون نامید؛ زیرا قانون آن است که ضمانت اجرایی داشته باشد، و تعزیرات در حقیقت ضمانت اجرایی احکام الهی است، و اگر تعزیرات نباشد نمی‌توان آن احکام را قانون خواند.
سؤال: این مطلب در مورد مکاتب و ایدئولوژی‌های غیر الهی صادق است، امّا نسبت به آیین‌های الهی که معتقد به جهان آخرت هستند صدق نمی‌کند؛ زیرا اعتقاد به آخرت به عنوان یک ضمانت اجرایی مؤثّر برای تحقّق قوانین الهی محسوب می‌شود. چون کسی که معتقد است خداوند به وی نزدیک است، بلکه از رگ گردن هم به او نزدیکتر می‌باشد، و در همه جا حاضر و ناظر است، و در هر مکانی او را زیر نظر دارد، و کوچکترین اعمال او را محاسبه و رسیدگی می‌کند، چنین انسانی مرتکب گناه نمی‌شود، و نیاز به ضمانت اجرایی دیگری ندارد.
پاسخ: هرگاه احکام شرع و قوانین الهی و مقرّرات دینی را به دقّت مطالعه کنیم، خواهیم دید که خداوند به مجازات‌های اخروی به عنوان ضمانت اجرایی قناعت نکرده، و مجازات‌هایی نیز در این جهان برای متخلّفان در نظر گرفته است. چرا که اعتقاد به روز واپسین، تمام مسلمان‌ها را از تخلّف بازنمی‌دارد؛ زیرا تمام آنها در سطح عالی از ایمان نیستند.
نتیجه این که ادلّۀ امر به معروف و نهی از منکر، و چگونگی تشریع قوانین الهی، ضرورت اجرای تعزیرات را به خوبی اثبات می‌کند.

۲ - روایات عامّ

---

احادیث متعدّدی از پیامبر اسلام (صلّی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) و جانشینان بزرگوارش ‌(علیهم‌السّلام) به دست ما رسیده، که برای هر چیزی حدّ و مرزی قائل شده، و متجاوزان از آن حدّ و مرزها را مستحقّ مجازات می‌شمرد.
به گوشه‌ای از این روایات توجّه کنید:

۲.۱ - روایت داود بن فرقد

در روایت معتبری از امام صادق (علیه‌السّلام) چنین نقل می‌کند:
«قال (صلّی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) … انّ اللّه قد جعل لکلّ شی‌ء حدّا و جعل لمن تعدّی ذلک الحدّ حدّا؛ پیامبر اسلام (صلّی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) فرمودند: بدون شک خداوند برای هر چیزی قانونی قرار داده، و برای کسی که از آن حدّ و مرز تجاوز کند، مجازاتی در نظر گرفته است.»

۲.۲ - روایت عمرو بن قیس

امام صادق (علیه‌السّلام) خطاب به عمرو بن قیس می‌فرماید:
«ا شعرت انّ اللّه ارسل رسولا، و انزل علیه کتابا، و انزل فی الکتاب کلّ ما یحتاج الیه، و جعل له دلیلا یدلّ علیه، و جعل لکلّ شی‌ء حدّا، و لمن جاوز الحدّ حدّا؟ - الی ان قال قلت: و کیف جعل لمن جاوز الحدّ حدّا؟ قال: انّ اللّه حدّ فی الاموال ان لا تؤخذ الّا من حلّها، فمن اخذها من غیر حلّها قطعت یده حدّا لمجاوزة الحدّ، و انّ اللّه لا ینکح النّکاح الّا من حلّه و من فعل غیر ذلک ان کان عزبا حدّ، و ان کان محصنا رجم لمجاوزته الحدّ؛ آیا می‌دانی که خداوند پیامبری فرستاده، و کتابی بر آن پیامبر نازل کرده، و در آن کتاب تمام نیازهای انسان را آورده، و آن را چراغی فراسوی او قرار داده، و برای هر چیزی حدّ و‌اندازه‌ای معیّن نموده، و برای کسانی که از آن حد فراتر روند مجازاتی در نظر گرفته است؟ … عمرو بن قیس می‌گوید: عرض کردم چگونه؟
امام صادق فرمود: قانون الهی در مورد استفاده از اموال آن است که از طرق مشروع بدست آید، بنابراین کسانی که از راه‌های نامشروع مالی بدست آورده، و از آن قانون تجاوز کرده‌اند، دست آنها به عنوان مجازات (البتّه با شرایط خاصّی) قطع می‌گردد. (همان گونه که) برای نکاح و ازدواج قانونی قرار داده، و بر متجاوزان از قانون نکاح اگر مجرّد باشند یکصد تازیانه زده می‌شود، و اگر همسر داشته (و واجد بقیّۀ شرایط احصان نیز باشند) رجم می‌شوند.»
روایات دیگری نیز به همین مضمون وجود دارد.

۲.۳ - منظور از حد در روایات مذکور

منظور از «حدّ» در ابتدای دو روایت مذکور قانون، و در قسمت دوم آن مجازات‌هایی است که شامل حدود و تعزیرات هر دو می‌شود. زیرا کلمۀ حدّ معنای وسیعی دارد که شامل تعزیرات نیز می‌گردد، و اختصاص به حدّ مصطلح ندارد. مثلا در روایت زیر حد به معنای تعزیر است:
«عن ابی جعفر (علیه‌السّلام) قال: «من الحدود ثلث جلد و من تعدّی ذلک علیه حدّ؛ بخشی از حدود شامل ۳/ ۱ تازیانه می‌شود، هرگاه مجری حد از این مقدار تجاوز کند تعزیر می‌گردد.»
علاوه بر این، اگر منظور از حدّ در روایات مورد بحث حدود مصطلح و معیّن باشد، تخصیص اکثر لازم می‌آید، و این مطلب از نظر عقل ناپسند است. زیرا هزاران حکم شرعی داریم که تنها ده مورد آن (تقریبا) حدّ معیّن و خاص دارد؛ اگر بگوییم منظور از حد در آن روایات حدود شرعیّه است، باید غیر از حدود دهگانه تمام احکام شرعی را استثنا کنیم، و این، تخصیص اکثر مستهجن محسوب می‌شود.
اشکال: منظور از حد در روایات مورد بحث حدود شرعی است (نه هر نوع مجازاتی) زیرا امام صادق (علیه‌السّلام) در روایت عمرو بن قیس سخن از «حدّ سرقت» و «زنا» به میان آورده است.
پاسخ: امام (علیه‌السّلام) در مقام بیان مثال‌هایی برای آن قانون کلّی بوده، نه این که حدّ را محدود را به همان دو مورد یا موارد مشابه کند. بنابراین بدون شک منظور از حد در قسمت دوم روایات فوق، معنی گسترده‌ای است که شامل تعزیرات نیز می‌گردد.
نتیجه این که روایات مذکور دومین دلیل بر وجوب تعزیر در مورد هر شخصی است که واجبی از واجبات الهی را ترک کند، یا آلودۀ به یکی از محرّمات گردد.

۳ - استقراء نصوص خاصّه

---

هر چند جستجوی کامل پیرامون تمام گناهان قابل تعزیر امکان‌پذیر نمی‌باشد، زیرا در تمام مصادیق تعزیر، روایت مخصوص وجود ندارد، ولی این استقرا و جستجو در دایره‌ای تنگ‌تر، و نسبت به برخی از گناهان، که حدیث خاصّی در مورد آن وجود دارد، ممکن است، و این استقرای ناقص نیز موجب علم و یقین می‌گردد، و امکان استفادۀ یک حکم کلّی از آن وجود دارد. زیرا اوّلا: این نوع روایات فراوانند. و ثانیا: الغای خصوصیّت به صورت قطعی امکان‌پذیر است. برخی از روایات مذکور به شرح زیر است:

۳.۱ - تعزیر مستمنی به دست امیرالمؤمنین

اوّل: طلحة بن زید از امام صادق (علیه‌السّلام) چنین نقل می‌کند: «انّ امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) اتی برجل عبث بذکره فضرب یده حتّی احمرّت ثمّ زوّجه من بیت المال؛ مردی که آلوده گناه (خطرناک) استمنا بود را نزد امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) آوردند. حضرت مقداری تازیانه به دستش (که با آن گناه کرده بود) زد، تا آنجا که قرمز شد. سپس با بودجۀ بیت المال برای وی همسری اختیار (و منشا گناه را مسدود) کرد.»
استمنا حدّ شرعی ندارد، ولی حضرت مرتکب آن را تعزیر کرد.

۳.۲ - تازیانه خوردن قصّه‌گوی در مسجد به دست امیرالمؤمنین

دوم: هشام بن سالم از امام ششم (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که فرمود:
«انّ امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) رای قاصّا (علّامۀ مجلسی در مرآت العقول پس از نقل روایت مذکور، و تایید آن از نظر سند می‌گوید: این حدیث دلالت می‌کند که حاکم شرع حق دارد مردم را به هنگام ارتکاب مکروهات نیز تادیب کند، علاوه بر این که بعید نیست قصّه گویی به طور مطلق حرام باشد، زیرا معمولا مشتمل بر حکایت‌های دروغ است. بلکه بعید نیست قصه گویی در خصوص مساجد مطلقا حرام باشد؛ مشروط بر این که کار لغوی شمرده شود.) فی المسجد فضربه بالدّرّة و طرده؛ حضرت علی (علیه‌السّلام) قصّه‌گویی را در مسجد مشاهده نمود. وی را با تازیانه تنبیه کرد، و از مسجد بیرون نمود.»

۳.۳ - تعزیر برای همبستری در ماه رمضان

سوم: محمّد بن مسلم، از راویان جلیل القدر و مورد اعتماد، پرسشی بدین شکل مطرح می‌کند:
«سالت ابا جعفر (علیه‌السّلام) عن الرّجل یاتی المراة و هی حائض؟ قال: یجب علیه فی استقبال الحیض دینار و فی استدباره نصف دینار. قال: قلت جعلت فداک یجب علیه شی‌ء من الحدّ؟ قال: نعم خمس و عشرون سوطا؛ ربع حدّ الزّانی، لانّه اتی سفاحا؛ حکم مردی که در حال حیض با همسرش همبستر شده را از امام باقر (علیه‌السّلام) پرسیدم. حضرت فرمود: اگر در روزهای اوّلیّۀ عادت بوده یک دینار، و چنانچه در روزهای پایانی بوده نصف دینار کفّاره دارد. عرض کردم: آیا علاوه بر کفّاره، مجازاتی نیز دارد؟ فرمود: بله، مجازات آن بیست و پنج تازیانه است؛ زیرا مرتکب کار حرامی شده است.»
البتّه ما معتقد به وجوب چنین کفّاره‌ای- همان گونه که در توضیح المسائل نوشته‌ایم- نیستیم.

۳.۴ - همبستری در روزه

چهارم: مفضّل بن عمر می‌گوید:
«از امام صادق (علیه‌السّلام) در مورد زن و شوهری که در حال روزه آمیزش کردند، پرسیدند: امام فرمود … ان استکرهها فعلیه کفّارتان و ان کانت طاوعته فعلیه کفّارة و علیها کفّارة و ان کان اکرهها فعلیه ضرب خمسین سوطا نصف الحدّ و ان کانت طاوعته ضرب خمسة و عشرین سوطا و ضربت خمسة و عشرین سوطا؛ اگر شوهر همسرش را مجبور به این کار کرده، باید دو کفّارۀ روزه را بجا آورد، و پنجاه ضربه تازیانه بر وی جاری می‌گردد، و چنانچه با توافق همسرش بوده، و او با میل و رضایت تن به این کار داده؛ هر کدام باید کفّارۀ روزه را بجا آورند، و بیست و پنج تازیانه نیز می‌خورند.»
آمیزش با همسر در روز ماه رمضان حدّ شرعی ندارد، ولی چنانچه نزد حاکم شرع ثابت گردد مستوجب تعزیر است.

۳.۵ - حکم توهین و قذف

پنجم: عبدالرّحمن بن ابی عبداللّه می‌گوید: «از امام صادق (علیه‌السّلام) پرسیدم: اگر شخصی به دیگری توهین کند، و به وی ناسزا گوید، ولی او را قذف نکند، آیا مجازات می‌شود؟ قال علیه تعزیر؛ امام فرمود: بله، تعزیر می‌گردد.»
قذف نسبت دادن اعمال منافی عفّت و مانند آن به کسی است. اگر دیگری را قذف ننماید، امّا به وی فحّاشی کند و سخنان رکیک بگوید، تعزیر می‌شود.

۳.۶ - تعزیر هجوکننده به دست امام علی

ششم: اسحاق بن عمار از امام باقر (علیه‌السّلام) چنین نقل می‌کند:
«انّ علیّا (علیه‌السّلام) کان یعزّر فی الهجاء؛ حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) همواره کسانی که هجو («هجو» در کتاب فرهنگ معاصر چنین تفسیر شده است: مسخره کردن، استهزا کردن، ریشخند کردن، تحقیر کردن.) می‌کردند را تعزیر می‌کرد.»
البتّه پیرامون تعزیر کسانی که سخنان توهین‌آمیز می‌گویند، ولی مشمول حدّ قذف نیستند، روایات فراوانی وجود دارد؛ که به همین دو مورد قناعت می‌کنیم. علاقه‌مندان می‌توانند روایات مورد اشاره را در باب نوزدهم حدّ قذف مطالعه فرمایند.

۳.۷ - تعزیر مدعی خواب دیدن مادر خصم

هفتم: حسین بن ابی العلا، داستانی را به نقل از امام صادق (علیه‌السّلام) چنین نقل می‌کند:
انّ رجلا لقی رجلا علی عهد امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فقال: انّ هذا افتری علیّ؟ و ما قال لک؟ قال انّه احتلم بامّ الآخر قال: انّ فی العدل ان شئت جلّدت ظلّه فانّ الحلم انّما هو مثل الظّلّ. و لکنّا سنوجعه ضربا وجیعا حتّی لا یؤذّی المسلمین فضربه ضربا وجیعا؛ مردی در زمان حکومت علی (علیه‌السّلام) به آن حضرت شکایت کرد که فلان کس به من سخن زشتی گفته است. حضرت فرمود: آن سخن چه بوده است؟ شاکی گفت: او گفته بر اثر خواب دیدن مادرم محتلم شده است! حضرت فرمود: حکم شرعی او این است که بر سایه‌اش تازیانه بزنیم؛ زیرا خواب همانند سایه است! (بنابراین، از جهت خوابی که دیده مجازاتی ندارد.) ولی ما او را سخت مجازات می‌کنیم، تا بار دیگر باعث رنجش مسلمانی نگردد. سپس تازیانۀ سختی بر او نواخت!.»
راستی اگر به این روایت عمل گردد، چه بسیار افرادی هستند که هر روز باید مجازات شوند، بلکه برخی از آنان همه روزه بطور مکرّر مستحقّ مجازات هستند، زیرا زبانشان را کنترل ننموده، و همواره با نیش زبان دیگران را آزار می‌دهند.

۳.۸ - تعزیر همبستری کنندۀ به اشتباه

هشتم: علی بن ابراهیم، از راویان پرکار و با فضیلت، روایت زیر را در کتاب تفسیر خود آورده است:
«… و امّا الخامس فکان ذلک عنه بالشّبهة فعزّرناه و ادّبناه، و امّا السّادس فمجنون مغلوب علی عقله سقط عنه التّکلیف؛ امّا نفر پنجم چون گمان می‌کرد آن زن همسرش می‌باشد، و با این توهّم با او همبستر شد، حدّ شرعی ندارد؛ ولی او را تعزیر و تادیب کردیم، و نسبت به نفر ششم، چون مجنون بود، تکلیفی نداشت.»
وطی به شبهه هر چند گناه ندارد، ولی حتما بر اثر بی‌احتیاطی رخ داده است! وگرنه چگونه ممکن است شخصی زن دیگری را با همسر خود اشتباه کند. بدین جهت امام (علیه‌السّلام) عامل آن را تعزیر نموده، تا بار دیگر مرتکب این بی‌احتیاطی نشود.

۳.۹ - تعزیر اختیار کنندۀ زنی از اهل کتاب

نهم: منصور بن حازم، از راویان موثّق و مورد اعتماد، می‌گوید: سالته عن رجل تزوّج ذمّیة علی مسلمة و لم یستامرها؟ قال: یفرّق بینهما. قال: قلت: فعلیه ادب؟ قال: نعم، اثنا عشر سوطا و نصف …؛ از امام صادق (علیه‌السّلام) در مورد مرد مسلمانی که زوجۀ دیگری از اهل کتاب بدون اجازۀ همسر اوّل مسلمانش گرفته بود، پرسیدم؟ فرمود: باید از همدیگر جدا شوند. عرض کردم؛ آیا آن مرد مجازاتی هم دارد؟ فرمود: بله، مجازات او دوازده و نیم ضربۀ شلّاق است.»
البتّه در مورد این که مرد مسلمان حق دارد همسر دومش را از غیر مسلمانان اختیار کند، یا نه؟ در بین فقها گفتگوست. علما معتقدند اگر ازدواج دائم باشد بدون شک باطل است، ولی چنانچه عقد موقّت باشد، عدّه‌ای فتوی به جواز داده‌اند؛ هر چند آن را مکروه می‌دانند. امّا مشهور معتقد به حرمت است. بنابراین، اگر روایت را ناظر به عقد موقّت بدانیم، و از آن استفاده حرمت کنیم (که ظاهرا چنین است)، این حدیث مورد اعراض مشهور است، و قابل استدلال نمی‌باشد. در غیر این صورت قابل استدلال است.

۳.۱۰ - تعزیر خفتگان در یک رختخواب

دهم: روایات فراوانی پیرامون مجازات دو مرد، یا دو زن، یا زن و مردی که در یک رختخواب خوابیده‌اند، وجود دارد که بیشتر آنها در باب دهم از ابواب حدّ زنا جمع‌آوری شده است. به یک نمونه آن که سؤال و جوابی بین معاویة بن عمّار و امام صادق (علیه‌السّلام) است توجّه کنید:
«المراتان تنامان فی ثوب واحد؟ فقال: تضربان، فقلت: حدّا؟ قال: لا، قلت: الرّجلان ینامان فی ثوب واحد؟ قال: یضربان، قال: قلت الحدّ؟ قال: لا؛ حکم شرعی دو زن که در رختخواب مشترک می‌خوابند چیست؟ امام فرمود: شلّاق می‌خورند. عرض کردم: به عنوان حدّ شرعی؟ امام فرمود: نه. عرض کردم: اگر دو مرد این کار را انجام دهند چه حکمی دارد؟ امام همان جواب را تکرار کردند.»
در حدیث دیگری از حریز، از امام صادق (علیه‌السّلام) چنین می‌خوانیم: «انّ علیّا (علیه‌السّلام) وجد رجلا و امراة فی لحاف واحد فضرب کلّ واحد منهما مائة سوط الّا سوطا؛ حضرت علی (علیه‌السّلام) مرد و زن بیگانه‌ای را در رختخواب مشترکی یافت، و هر کدام را نود و نه تازیانه زد.»

۳.۱۱ - تعزیر دزدی کنندۀ آشکارا

یازدهم: ابو بصیر به نقل از امام باقر (علیه‌السّلام)، یا امام صادق (علیه‌السّلام)، می‌گوید: «قال امیرالمؤمنین علیه السّلام: لا اقطع فی الدّغارة المعلنة و هی الخلسة، و لکن اعزّره؛ حضرت علی (علیه‌السّلام) فرمودند: دست کسی را که به صورت آشکار اختلاس می‌کند قطع نمی‌کنم، ولی او را تعزیر می‌نمایم.»

۳.۱۲ - تعزیر شهادت‌دهندگان به دروغ

دوازدهم: سماعة می‌گوید: «سالته عن شهود زور؟ فقال: یجلدون حدّا لیس له وقت، و ذلک الی الامام؛ از یکی از معصومین ‌(علیهم‌السّلام) در مورد مجازات کسی که به دروغ شهادت دهد پرسیدم؟ امام (علیه‌السّلام) فرمود: تعزیر می‌شود، و مقدار آن به دست حاکم شرع است.»
روایات دوازدهگانۀ فوق، و دیگر روایاتی که برای رعایت اختصار ذکر نشد، دلالت می‌کند که برای ترک برخی از واجبات و انجام برخی از گناهان تعزیر واجب است، و با توجّه به روایات مذکور، می‌توان مدّعی شد که تعزیر در ترک تمام واجبات و ارتکاب تمام گناهان لازم است. و آنچه در روایات مورد بحث ذکر شده، به عنوان نمونه و سؤال از آنچه که واقع شده می‌باشد، و دلیل بر حصر در موارد منصوص نیست.

۳.۱۳ - تعزیر ترک واجبات

روایاتی که ذکر شد همگی پیرامون تعزیر کسانی بود که آلودۀ محرّمات شده بودند، با توجّه به این نکته چگونه می‌توان تارکین واجبات را هم تعزیر کرد؟
پاسخ: اوّلا: روایاتی در مورد تعزیر کسانی که واجبات را ترک می‌کنند نیز وجود دارد. از جمله برید عجلی پرسش و پاسخی از امام صادق (علیه‌السّلام) شنیده، که چنین برای ما نقل می‌کند:
«عن رجل شهد علیه شهود انّه افطر من شهر رمضان ثلاثة ایّام؟ قال: یسئل هل علیک فی افطارک اثم؟ فان قال لا، فانّ علی الامام ان یقتله، و ان قال نعم، فانّ علی الامام ان ینهکه ضربا؛ عدّه‌ای شهادت دادند که مردی سه روز از ماه رمضان را به صورت علنی روزه‌خواری کرده است، حکمش چیست؟ امام در پاسخ فرمودند: از او بپرسید که آیا معترف به گناه خویش می‌باشد؟ اگر معتقد باشد گناهی نکرده (و در حقیقت منکر روزه باشد، انکاری که به انکار خدا یا پیامبر اسلام (صلّی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) بازگردد) حکمش قتل است، و چنانچه معتقد به روزه باشد، و اعتراف به گناهش نماید، حاکم شرع او را تعزیر می‌نماید.»
طبق این حدیث، شخصی به خاطر ترک یکی از واجبات، یعنی روزه تعزیر شده است.
در روایت دیگری، که اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنان (علیه‌السّلام) نقل می‌کند، می‌خوانیم: «… قضی (علیه‌السّلام) فی الدّین انّه یحبس صاحبه فانّ تبیّن افلاسه و الحاجة فیخلّی سبیله حتّی یستفید مالا …؛ حضرت در مورد بدهکاری که از پرداخت بدهی‌اش خودداری می‌کرد فرمود: بدهکار زندانی می‌شود، سپس تحقیق می‌کنند، چنانچه ثابت شد که واقعا قادر بر پرداخت بدهی نیست، وی را آزاد می‌کنند؛ (البتّه با اخذ ضمانت‌های معتبر،) تا کار و تلاش کند و اموالی بدست آورد و بدهی خویش را بپردازد.»
ثانیا: بر فرض که روایتی در این زمینه نبود، الغای خصوصیّت امکان‌پذیر است؛ زیرا تفاوتی بین ترک واجبات، و انجام محرّمات وجود ندارد، و همان گونه که در ارتکاب محرّمات تعزیر واجب است، در ترک محرّمات نیز باید تعزیر اجرا گردد. نتیجه این که از احادیث و روایاتی که به طور پراکنده پیرامون تعزیر ارتکاب برخی از گناهان، و ترک برخی از واجبات در ابواب مختلف فقه به چشم می‌خورد، استفاده می‌شود که ترک واجبات و انجام محرّمات الهی مجازات دارد.

۴ - پانویس

---